Van het bloedbad van Babin Yar (1941) tot Boutcha (2022)
Naar aanleiding van Jonathan Littell en Antoine d’Agata, Een ongemakkelijke plek, Arbeiderspers, 2024.
In De Welwillenden kroop Jonathan Littell in de huid van Max Aue, een SS-officier. Duizend bladzijden lang beleeft de lezer de waanzin van de Tweede Wereldoorlog en de Shoah door de ogen van een beul. Een passage die wellicht elke lezer is bijgebleven is de executie door de Nazi’s van meer dan 30.000 joden op twee dagen tijd in september 1941. Max Aue vertelt ons over de praktische problemen, de emotionele last op de soldaten (!) om aan de lopende band mannen, vrouwen en kinderen handmatig neer te schieten en in het ravijn te duwen. Dit moest en zou efficiënter. Enkel de gedachte aan deze bladzijden, de banale beschrijving van deze ongeziene gruwel, geeft rillingen. De blik van de beul maakt, in romanvorm, duidelijk wat Hannah Arendt bedoelde met “de banaliteit van het kwaad”.
Het boek laat Oekraïense getuigen aan het woord
uit het verleden en de onmiddellijke actualiteit.
Jonathan Littell is een Amerikaans schrijver die eind jaren ’80, hij was toen 22 jaar oud, een cyberpunk novelle publiceerde (Bad Voltage). Het leek niet echt zijn genre. Twintig jaar later, in 2006, na tien jaar studie en documentatie, schrijft hij, nu in het Frans, Les Bienveillantes (De Welwillenden). Met deze roman wint hij de Prix Goncourt en krijgt en prime de Franse nationaliteit. Het is moeilijk een hardere en meer directe roman over de tweede wereldoorlog te schrijven.
De getuigen van Boutcha
In 2023 keert Jonathan Littell terug naar Kiev, naar het ravijn, Babyn Yar, waar de massa-exterminatie plaatsvond. Het manuscript voor Een ongemakkelijke plek was af op 22 februari 2022. Twee dagen later valt Rusland Oekraïne binnen. Hij moet het boek herwerken, … bijwerken. Jonathan Littell maakt dit boek samen met Magnum fotograaf Antoine D’Agata in samenwerking met de Babyn Yar Holocaust Memorial Center (www.babynyar.org). Het boek laat getuigen aan het woord uit het verleden en de onmiddellijke actualiteit. Een totaal andere benadering dan in zijn eerdere roman. Niet de banaliteit van het kwaad, maar de wonden en complexe patronen van verwerking staan nu centraal.
Littell en d’Agata gaan te werk als journalisten. Getuigen vertellen het drama van 1941, maar ook de moord op nog veel meer joden, Roma, communisten, nationalisten, opposanten allerhande die tussen 1941 en 1943 geëxecuteerd werden en in het ravijn gegooid. Meer dan 100.000 executies. Het ravijn wordt stelselmatig dichtgegooid om de sporen te wissen. De getuigen vertellen over het antisemitisme tijdens de oorlog en ook na de oorlog, tijdens de Sovjetoverheersing. De herinnering was verboden. De sporen werden verder uitgewist. De getuigen vertellen over de complexe relatie van Oekraïne met dit verleden. Het antisemitisme liep door tijdens het communisme, maar ook na 1989, in de complexe relatie met het nationalisme. Denk aan de Nazisymboliek van het Azov-regiment. Na de inval van februari 2022 verzamelen Littell en d’Agata de getuigenissen van de inwoners van Boutcha over de misdaden, folteringen en executies door het Russisch leger tussen februari en maart 2022. De beelden gingen de wereld rond. De verhalen zijn hard.
Littell en d’Agata laten het verleden en de actualiteit in elkaar overlopen: WOII, USSR, de onafhankelijkheid, de Oranjerevolutie, Maidanopstand, de Krimbezetting en Dombasoorlog tot aan de inval van Poetin. De geschiedenis wordt helder uitgelegd met ruimte voor de complexiteit en de paradoxen.
Babyn Yar is een ongemakkelijke plek in vele opzichten, half memoriaal tegen wil en dank, half volgebouwd op de lagen lijken van joden en andere slachtoffers die bij het leggen van de funderingen naar boven komen. Rouwen en wegmoffelen, herinneren en verdringen op dezelfde plek.
Een minpunt aan dit bijzondere boek: in de Nederlandstalige uitgave zijn de foto’s van d’Agata die in het zwart-wit afgedrukt zijn. Het grauwe effect van het gekozen kleurenpallet gaat erdoor verloren. Ook de foto’s met thermische camera verliezen hun meerwaarde.
Na De Welwillenden (2006) toont Jonathan Littell met Een ongemakkelijke plek (2024) alvast dat hij meer dan één genre aankan.
